Kaliskie Archiwum i Muzeum Księży ? byłych Więźniów Obozów Koncentracyjnych

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. spowodowało konieczność zlikwidowania dawnego, ?rozbiorowego? podziału administracyjnego Kościoła

na naszych ziemiach i nadania mu nowych form organizacyjnych dostosowanych do aktualnej sytuacji geopolitycznej odrodzonej Rzeczpospolitej. Został on wprowadzony na mocy bulli Piusa XI Vixdum Poloniae Unitas wydanej przez papieża w dniu 28 października 1925 roku. Na terenach niepodległej Polski utworzono wówczas 21 diecezji, które weszły w skład pięciu metropolii ? gnieźnieńsko-poznańskiej, warszawskiej, lwowskiej, wileńskiej i krakowskiej¹. W 1925 r. pracowało w nich 7.967 księży², których ilość sukcesywnie zwiększała się i w końcu sierpnia 1939 r. osiągnęła liczbę 10.154 duchownych diecezjalnych³.

Wybuch II wojny światowej spowodował wiele nieszczęść, zniszczeń i ludzkich tragedii. Dotknęły one także księży, którzy po wkroczeniu wojsk niemieckich na tereny Polski, już we wrześniu 1939 r. stali się jednymi z głównych przeciwników politycznych okupantów hitlerowskich i objęci zostali szeroko zakrojoną akcją eksterminacyjną. Byli rozstrzeliwani i osadzani w więzieniach miejskich oraz w poznańskim i toruńskim Forcie VII i w bydgoskim Fordonie, a zwłaszcza w specjalnych obozach przejściowych, zakładanych najczęściej w dawnych klasztorach (w Lądzie, Bruczkowie, Miejskiej Górce, Chludowie, Lubiniu, Szczyglinie, Golinie, Kazimierzu Biskupim i Konstantynowie), z których później kierowano ich do obozów koncentracyjnych ? głównie w: Auschwitz, Gross-Rosen, Stutthofie, Oranienburgu, Grenzdorfie, Flosenburgu, Buchenwaldzie, Mauthausen-Gusen, Sachsenhausen i Dachau⁴. U podstaw takiego właśnie stosunku władz hitlerowskich do duchowieństwa polskiego leżała nie tylko postawa patriotyczno-narodowa wielu księży, ale także pamięć okupantów o ich angażowaniu się w walki powstańcze w Wielkopolsce w 1918 i 1919 roku, w akcje plebiscytowe na Śląsku oraz w obronę polskości na Pomorzu i w Prusach Wschodnich. Ważną rolę w tej kwestii odgrywał także stosunek ideologii nazistowskiej do religii, który Artur Greiser, namiestnik Kraju Warty, utworzonego z ziem polskich włączonych bezpośrednio w obręb III Rzeszy, już 25 września 1939 r. określił następującymi słowami: wszelka religijność jest sprzeczna ze zdrowym rozsądkiem i nie da się jej pogodzić z programem NSDAP⁵. Na ten temat półtora roku później wypowiedział się również Martin Bormann ? szef kancelarii partii nazistowskiej, który w liście do Alfreda Rosenberga z czerwca 1941 r. napisał, że: religia chrześcijańska i narodowo-socjalistyczny pogląd na świat nie dadzą się ze sobą pogodzić⁶.

Pierwsze planowe akcje zatrzymywania księży w ?Kraju Warty? przeprowadzone zostały na szerszą skalę w październiku i listopadzie 1939 r., a następnie w okresie od stycznia do marca i w sierpniu 1940 r. oraz w marcu i kwietniu 1941 roku.

W tym też roku, na podstawie rozporządzenia wydanego przez kancelarię Rzeszy w dniu 13 września 1941 r., Kościół rzymskokatolicki w Polsce pozbawiony został osobowości prawnej, a jurysdykcja Rzymu, wynikająca z konkordatu zawartego w 1925 r. przez Stolicę Apostolską z Rzeczpospolitą, uznana za wygasłą. Ponieważ kompetencje nuncjusza apostolskiego w III Rzeszy, nie obejmowały ziem polskich wcielonych do państwa hitlerowskiego jako ?Kraj Warty?, na terenie tym obowiązywało wyłącznie prawo stanowione przez władze okupacyjne, których celem była całkowita eksterminacja duchowieństwa polskiego⁷. Po wydaniu wspomnianego wyżej rozporządzenia przeprowadzono kolejną akcję aresztowań księży, która miała miejsce na początku październiku 1941 roku⁸. Po jej zakończeniu dowódca poznańskiej SS w raporcie z 28 października 1941 r. napisał, że było to: uderzenie w ostateczną podstawę polskiego poczucia wspólnoty i ducha oporu⁹. W wyniku działań eksterminacyjnych przeprowadzonych w ?Kraju Warty? w okresie od września 1939 r. do października 1941 r. aresztowano, rozstrzelano, bądź też wysiedlono, około 90% duchownych, a na blisko 1.700 kościołów i kaplic, zamknięto ich prawie 1.300¹⁰.

W Generalnym Gubernatorstwie prześladowania duchowieństwa, tak samo jak na terenach wcielonych do Rzeszy, trwały przez całą wojnę, chociaż w początkowym okresie kościoły nie były zamykane, ale nie trwało to długo, a księża zaangażowani w walkę niepodległościową, także byli rozstrzeliwani i trafiali do obozów koncentracyjnych¹¹.

Od grudnia 1940 r. księży przebywających w różnych obozach zwożono do obozu koncentracyjnego w Dachau¹². Stało się tak na podstawie decyzji Heinricha Himmlera, podjętej na skutek działań nuncjusza apostolskiego w Berlinie ? Cesare Orsenigo oraz propozycji zgromadzenia wszystkich księży katolickich w jednym obozie o złagodzonym rygorze, wysuniętej przypuszczalnie przez bp Heinricha Wienkena, specjalnego komisarza Konferencji Fuldańskiej¹³. Wiadomość o przeniesieniu księży z różnych obozów do Dachau przyjęta została przez więźniów z ulgą, o czym jeden z nich wspominał, że gdy: nagle i niespodziewanie przyszła wiadomość o przeniesieniu księży z Buchenwaldu do Dachau, w naszych sercach zaczęła rodzić się nadzieja na polepszenie warunków życia, choć na dalszą metę okazała się ona złudna¹⁴.

W obozie koncentracyjnym w Dachau do chwili jego wyzwolenia w dniu 29 kwietnia 1945 r. przebywało łącznie 2.794 duchownych z całej Europy. Z Polski pochodziło ich 1.777, spośród których zamordowano tam 868¹⁵. Więźniowie-kapłani szukając ucieczki i pomocy w trudach obozowego życia dwukrotnie zawierzyli się Niepokalanemu Sercu Maryi (31 października 1942 r. i w marcu 1943 r.) oraz ofiarowali się Najświętszemu Sercu Pana Jezusa (5 marca 1944 r.)¹⁶. Natomiast w ostatnich dniach wojny, gdy dotarła do nich wiadomość o likwidacji obozu i zamiarze wymordowania wszystkich więźniów, zawierzyli się także św. Józefowi. Inicjatywa tego zawierzenia wyszła od ks. Jana Adameckiego z Włocławka, a ostateczną wersję tekstu Aktu zawierzenia przygotował zespół z ks. kan. Franciszkiem Jedwabskim z Poznania i ks. kan. Bolesławem Kunką z Włocławka. Oddania się w opiekę św. Józefowi dokonano, po odprawieniu dziewięciodniowej nowenny, w dniu 22 kwietnia 1945 roku¹⁷. Księża zawierzyli wówczas św. Józefowi Kaliskiemu swój powrót do Polski, a także zobowiązali się do szerzenia Jego kultu i odbycia pielgrzymki do kaliskiego sanktuarium, by podziękować za orędownictwo. Po wyzwoleniu obozu przez wojska amerykańskie 29 kwietnia 1945 r. nie tylko wierzący w Boga mieli świadomość cudu dokonanego za wstawiennictwem św. Józefa¹⁸.

Po raz pierwszy byli księża-więźniowie dziękowali św. Józefowi za ocalenie jeszcze w obozie ? 21 maja 1945 r. ? podczas Nabożeństwa Dziękczynnego. Wtedy też ci, którzy mieli takie pragnienie, a nie oddali się w Jego opiekę w kwietniu, uczynili to podczas tego nabożeństwa¹⁹. Do kaliskiego sanktuarium św. Józefa niektórzy księża, byli więźniowie KL Dachau, przybyli z dziękczynieniem już w 1946 roku²⁰. Natomiast pierwsza zorganizowana pielgrzymka księży ?dachauowczyków? do Kalisza odbyła się w 1948 roku. Później przyjeżdżali oni co pięć lat, a ci którzy mieli taką potrzebę serca, klękali u stóp św. Józefa Kaliskiego, pod koniec kwietnia, każdego roku²¹.

Nad organizacją pielgrzymek początkowo czuwał zarząd Bractwa św. Józefa, które utworzone zostało przez księży, byłych więźniów KL Dachau ? z inicjatywy bpa Franciszka Jedwabskiego ? na ich spotkaniu w Kaliszu w dniu 18 kwietnia 1948 roku. Na jego czele stał, jako przewodniczący, bp Franciszek Korszyński. Bractwo to stanowić miało trwałą organizację religijną mającą ułatwiać jego członkom wypełnianie ślubowania złożonego w Dachau, poprzez szerzenie czci św. Józefa, nawiedzanie kaliskiego Sanktuarium i utworzenie Dzieła Miłosierdzia pod opieką Świętego, dla sierot po ofiarach różnych obozów koncentracyjnych²².

W 1949 r., po wprowadzeniem przez władze komunistyczne nowych przepisów dotyczących stowarzyszeń, Bractwo to przestało istnieć, ale nadal prowadziło nieformalnie swoją dotychczasową działalność²³. Później, na jego bazie utworzony został Komitet Polskich Księży byłych Więźniów Obozu Koncentracyjnego w Dachau, którego przewodniczącymi byli kolejno: bp Bernard Czapiński, bp Kazimierz Majdański (przez wiele lat), a od 1972 r., bp Ignacy Jeż, pełniący tę funkcję do śmierci w 2007 roku. Komitet ten przejął pełny zakres działań Bractwa, a w jego strukturze organizacyjnej wyodrębniono m.in. sekcje: historyczną (z przewodniczącym bp K. Majdańskim) i muzealną (ks. Teodor Korcz i ks. Władysław Sarnik), które zajmowały się gromadzeniem dokumentów i innych ?pamiątek obozowych?²⁴.

Staraniem Komitetu w 1970 r. w podziemiach kaliskiej bazyliki pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny ? Sanktuarium św. Józefa, powstała Kaplica Męczeństwa i Wdzięczności, ufundowana przez księży jako wotum za ich uwolnienie i szczęśliwy powrót do Ojczyzny²⁵, zaś wymienione wyżej sekcje ? kierując się prośbą-testamentem księży umierających w obozie, mówiącą, że: gdy się spełni cud, że wyjdziecie stąd żywi, piszcie i mówcie o tym, co oni z nami robili²⁶ ? doprowadziły do powstania Muzeum-Archiwum poświęconego obozowej gehennie księży, które umieszczono przy wejściu do Kaplicy²⁷. Wtedy też zaczęto gromadzić dalsze materiały dokumentujące ich pobyt w KL Dachau i innych obozach koncentracyjnych oraz zbierać różne publikacje poświęcone martyrologii duchowieństwa polskiego w latach II wojny światowej²⁸. W ten sposób powstał zbiór archiwaliów, uzupełniony przez liczne wspomnienia księży, zgromadzone przez sekcję pisarską Komitetu (działającą pod kierunkiem bpa Tadeusza Ettera i ks. Józefa Gawrona), który tworzy zasadniczy zasób obecnego Archiwum Księży Polskich, byłych Więźniów Obozów Koncentracyjnych przy Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu.

Zebrane dokumenty, fotografie, wspomnienia, publikacje i różnorodne ?pamiątki obozowe? przekazane zostały 29 kwietnia 1990 r. pod opiekę parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu, z prośbą o: roztoczenie [przez nią] szczególnej pieczy nad dowodami męczeństwa księży polskich w hitlerowskich obozach koncentracyjnych; przekazywanie dalszym pokoleniom prawdy o martyrologium duchowieństwa w czasach okupacji; organizowanie uroczystości upamiętniających każdorazową rocznicę cudownego wyzwolenia z Dachau za wstawiennictwem św. Józefa Kaliskiego²⁹.

Początkowo złożone one były w większości w pokoju obok biura parafialnego, a tylko niewielką ich część prezentowano w gablotach muzealnych w pomieszczeniu prowadzącym do Kaplicy Męczeństwa i Wdzięczności. Na początku XXI w. przeniesiono je do trzech pokojów znajdujących się na drugim piętrze domu parafialnego. W 2005 r. zostały one uporządkowane i zinwentaryzowane przez ks. prof. UAM dr hab. Leszka Wilczyńskiego, który wydzielił wśród nich osiem zespołów: I. Akta osobowe i materiały biograficzne, II. Korespondencja i dokumentacja ogólna, III. Okupacja ? opracowania i wspomnienia obozowe, IV. Biuletyny Informacyjne, V. Czasopisma, wycinki z prasy, wydawnictwa okolicznościowe, VI. Pielgrzymki i Jubileusze Księży Dachauowczyków, VII. Albumy fotograficzne i zdjęcia oraz VIII. Dublety³⁰.

Materiały te stanowią zbiór różnorodnych archiwaliów, które wprawdzie posiadają luźny, niekiedy nawet przypadkowy, charakter, ale ich wartość źródłowa jest znaczna, bowiem dokumentują one pobyt księży w obozach koncentracyjnych i wnoszą wiele szczegółów w obraz ich życia codziennego z lat obozowych, nie znanych z innych przekazów archiwalnych i literatury przedmiotu. W skład kaliskiego archiwum księży ?dachauowczyków? wchodzą również materiały dokumentujące działalność Bractwa św. Józefa oraz Komitetu Księży Polskich byłych Więźniów Obozów Koncentracyjnych³¹.

Zespół pierwszy obejmuje przede wszystkim luźne materiały do biografii kilkudziesięciu duchownych, a także biogramy 186 księży osadzonych w Forcie VII w Poznaniu oraz w obozach koncentracyjnych w Gusen i Dachau. Materiały te pochodzą z dwóch zbiorów, z których pierwszy opracowany został przez ks. Teodora Korcza w 1945 r. w Freimannie, a drugi stanowi zbiór bpa Franciszka Jedwabskiego, przepisany w 1968 r. przez ks. Jana Wosia SDB. Oba te zbiory zostały scalone w jedną całość i uzupełnione w 1982 r. przez ks. Wiktora Jacewicza SDB. W zespole tym znajdują się również współcześnie opracowane wykazy księży przebywających w różnych obozach koncentracyjnych, którzy pochodzili z archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej oraz z diecezji kieleckiej, chełmińskiej i łódzkiej, a także spis zakonników franciszkańskich z Prowincji Wniebowzięcia NMP w Polsce. Do zespołu pierwszego włączono także 19 listów wysłanych z obozu w Dachau (w latach 1940-1944) przez księży: Jana Adameckiego, Feliksa Gomolewskiego i Teodora Korcza, luźne materiały dotyczące życia i beatyfikacji o. Maksymiliana Marii Kolbego oraz kserokopie spisów kapłanów internowanych w Kazimierzu Biskupim i w Lądzie nad Wartą i zeznań sądowych osób świeckich i księży w sprawie ich pobytu w KL Dachau, których oryginały przechowywane są w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu.

Zespół drugi archiwum księży ?dachauowczyków? obejmuje różne akty ślubowania księży-więźniów z lat 1940-1945, list wysłany przez nich w 1945 r. (po wyzwoleniu z KL Dachau) do papieża Piusa XII oraz kserokopie dokumentów związanych z działalnością kaliskiego Bractwa Świętego Józefa (w latach 1948-1949), których oryginały przechowywane są w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. W skład tego zespołu wchodzą również pisma dotyczące wyjazdu księży ?dachauowczyków? na spotkanie z Janem Pawłem II w Oświęcimiu (w kwietniu 1979 r.), na pielgrzymki do Rzymu (w 1971 i 1981 r.) i do Kalisza (w latach: 1974, 1975, 1978 i 1980), a także korespondencja z władzami państwowymi (z lat 1976-1978) na temat świadczeń kombatanckich oraz związana ze staraniami ofiar ludobójstwa hitlerowskiego o uzyskanie odszkodowań od władz Republiki Federalnej Niemiec za krzywdy doznane przez nich w czasie wojny (z lat 1978-1980). Odrębne jednostki archiwalne w tym zespole tworzą: korespondencja na temat męczeństwa zakonnic w latach II wojny światowej (z lat 1967-1978), pisma dotyczące miejsc martyrologii narodowej oraz budowy kościoła-pomnika pw. bł. Maksymiliana Marii Kolbego w Oświęcimiu i nowego krzyża w Forcie VII w Poznaniu (z lat 1973-1974), a także dokumenty związane z duszpasterstwem polskim w Niemczech w latach 1945-1947.

W skład zespołu trzeciego wchodzą m.in. maszynopisy i rękopisy wspomnień księży z lat ich pobytu w obozach koncentracyjnych oraz maszynopisy dwóch późniejszych publikacji: bpa Franciszka Korszyńskiego, Jasne promienie w Dachau (Włocławek 1954) oraz ks. Wiktora Jacewicza SDB i ks. Jana Wosia SDB, Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945. Straty osobowe (Kaława 1973), zaś w zespole czwartym znajdują się głównie biuletyny (Słowo Polskie, Słówko Polskie, Polska Chrystusowa, Wiarus w Dachau i Posłaniec Serca Jezusowego) wydawane przez księży ?dachauowczyków? wkrótce po wyzwoleniu obozu (od maja do sierpnia 1945 r.) oraz współczesne biuletyny informacyjne publikowane przez Komitet księży ?dachauowczyków? (w latach 1972-1999) oraz przez Polski Związek byłych Więźniów Dachau.

Kolejny ? piąty ? zespół archiwum zawiera przede wszystkim wycinki prasowe (z lat 1951-1995) z artykułami dotyczącymi martyrologii osób świeckich i księży w latach II wojny światowej oraz z informacjami poświęconymi pielgrzymkom ?dachauowczyków? do kaliskiego Sanktuarium św. Józefa. Do tego zespołu włączone są także pisma związane z jubileuszami księży ?dachauowczyków? i ich nekrologii z lat 1957-1985.

Natomiast zespół szósty obejmuje m.in. dokumenty dotyczące spotkań księży ?dachauowczyków? w Kaliszu ? w 1965 r. i w latach 1975-1987, a także sprawozdanie z pielgrzymki księży polskich do Dachau, Mauthausen i Gusen w 1965 r. oraz korespondencję związaną z pielgrzymkami: do Rzymu w 1970 r. (w tym wspomnienia z tej pielgrzymki opracowane przez ks. Wiktora Jacewicza SDB) i w 1980 r., do Buchenwaldu i Sachsenhausen w 1973 r., do Lourdes w 1978 r. i do Fatimy w 1987 r. oraz na Mszę św. koncelebrowaną z Janem Pawłem II w 1979 r. w Oświęcimiu i na Zjazd Księży Polaków, byłych więźniów obozów koncentracyjnych w Gdańsku w 1969 roku. W zespole tym znajdują się również pisma (z lat 1970-1973) dotyczące ufundowania przez księży polskich tablicy pamiątkowej w KL Dachau.

Zespół siódmy zawiera w swym składzie albumy z dokumentacją fotograficzną z uroczystości 25-lecia wyzwolenia obozu w Dachau i pielgrzymki do Rzymu w 1970 r., ze spotkań księży ?dachauowczyków? w Kaliszu (w latach: 1975, 1976, 1980 i 1985) oraz z poświęcenia pomnika martyrologium duchowieństwa diecezji łódzkiej (w 1977 r.) i pielgrzymki do Lourdes (w 1978 r.). W zespole tym znajdują się również grafiki i akwarele przedstawiające sceny z życia obozowego, wykonane w Dachau wkrótce po wyzwoleniu obozu w 1945 r. oraz zdjęcia księży, byłych więźniów obozów koncentracyjnych i z uroczystości upamiętniających męczeństwo duchowieństwa polskiego, a także dotyczące różnych obozów koncentracyjnych (w tym pochodzące ze zbioru ks. J .Wosia SDB).

Ostatni zespół ? ósmy ? wydzielony w archiwaliach zgromadzonych w archiwum tworzą przede wszystkim dublety kilku wspomnień obozowych oraz biuletynów informacyjnych.

Oprócz przedstawionych wyżej materiałów archiwalnych, księża ?dachauowczycy? przekazali parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu, także wiele innego rodzaju ?pamiątek obozowych?, które umieszczone zostały w gablotach muzealnych i w większości prezentowane są w nich do chwili obecnej, w pomieszczeniu stanowiącym przedsionek Kaplicy Męczeństwa i Wdzięczności, o której była mowa nieco wcześniej. Umieszczone w gablotach przedmioty są świadectwem życia księży w obozach koncentracyjnych (głównie w KL Dachau) i przypominają jednocześnie prawdę o eksterminacji duchowieństwa polskiego³².

Księża przekazali do kaliskiego muzeum ?dachauowczyków? trzy pasiaki obozowe, które wraz z jedną sztuką bielizny, czapką i drewnianymi chodakami stanowiły, po odebraniu im osobistego ubrania, jedyny strój więźnia, a także specjalne naszywki z numerami obozowymi, które zastępowały ich imiona i nazwiska (ks. Konrada Szwedy ? nr 30312, ks. Leszka Grabowskiego ? nr 22069 i kleryka Antoniego Budzyńskiego ? nr 2221 z obozu w Sachsenhausen).

W zbiorze muzealnym znajdują się również przedmioty codziennego użytku, takie jak: naczynia obozowe wykonane z blachy aluminiowej (kubek, miska, talerz i łyżka) należące do ks. Hieronima Banaszaka (22443), ręcznik i szczotka ówczesnego kleryka Kazimierza Majdańskiego (29955), późniejszego arcybiskupa szczecińsko-kamieńskiego i założyciela Instytutu Rodziny w Łomiankach koło Warszawy oraz papierośnica, znaczek z orzełkiem, wykonany w Dachau przez kleryka Anotniego Budzyńskiego (15046) z Łomży i trzy fajki, wyrzeźbione przez ówczesnego kleryka Władysława Sarnika (22327) i przez ks. Franciszka Nowaka (22428). W gablotach muzealnych prezentowana jest także przedwojenna raportówka i dwa paski ks. Wacława Kamińskiego (21898), odebrane przez niego z Effektenkammer (przechowalni) po wyzwoleniu obozu.

Księża polscy więzieni w KL Dachau przekazali do zbiorów muzealnych także liczne przedmioty kultu religijnego, wykonane przez siebie potajemnie i noszone w ukryciu ? m.in. trzy różańce, w tym ?palczasty? oraz zrobione z wysuszonych okruszyn chleba i z instalacji elektrycznej z zestrzelonego samolotu, za znalezienie których wymierzano kary cielesne, a czasami groziła nawet śmierć.

W muzeum znajdują się również przedmioty służące do potajemnego przenoszenia Komunii św. chorym przebywającym w baraku szpitalnym (na tzw. rewirze) oraz więźniom świeckim ? trzy bursy (jedna z nich uszyta została w 1943 r. przez brata jezuitę Józefa Barnasia ? nr obozowy 3548), drewniana szkatułka zrobiona w 1944 r. przez o. palotyna Stefana Treuchela (22217) i niewielkie opakowania od lekarstw, w których księża z bloku niemieckiego przynosili Komunię św. polskim kapłanom. Wśród zgromadzonych ?pamiątek obozowych? jest także palka do kielicha mszalnego, ręcznie spisany modlitewnik, niewielki krucyfiks z pasyjką oraz dwa medaliki i krzyżyk, ukryte w paczkach żywnościowych i przysłane do obozu w pierwszej połowie 1942 r. ks. Leszkowi Grabowskiemu (22069), a także obrazek Matki Boskiej Częstochowskiej w drewnianej ramce z 1941 r., który towarzyszył ks. Bolesławowi Kobierskiemu (28385) i mała figurka Matki Bożej w szkatułce, wykonana w obozie w 1944 r. oraz brewiarz ks. Henryka Kornackiego (31215) i Pismo Święte, którym kapłani posługiwali się w czasie tajnie sprawowanych przez nich Mszy Świętych.

W zbiorze muzealnym znajdują się także cztery kawałki wysuszonego chleba obozowego przywiezione z Dachau do Polski przez ks. Wacława Kamińskiego (21898) i ks. Ireneusza Szczerkowskiego (22035), który przechował zarówno ostatni kawałek niemieckiego chleba, jak i pierwszą kromkę ofiarowaną mu przez żołnierza amerykańskiego oraz książka Ernesta Hello, Słowo Boże. Rozważania o tekstach Pisma św., przesłana nielegalnie w 1944 r. ks. Leszkowi Grabowskiemu (22069) przez jego matkę Wandę Grabowską w paczce żywnościowej, posiadająca na wewnętrznej stronie tylnej okładki dedykację matki dla syna: Idź, przyjaciółko moja, pocieszaj strapionych, krzep słabych, podtrzymuj upadających. Ucisz ból, jak tylekroć robiłaś to ze mną. Jakże bym pragnęła za ciebie w to pudełko być zapakowana; powiedz wszystko, co między liniami z duszy mojej powstało. Powiedz, że całuję ręce i nogi ? ślady stóp syneczka mojego kapłana.

Materiały zgromadzone w Archiwum i Muzeum Księży Polskich byłych Więźniów Obozów Koncentracyjnych przy Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu udostępniane są do celów naukowo-badawczych za zgodą proboszcza parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu, a opiekę merytoryczną sprawuje nad nimi autor niniejszego tekstu, który na ich bazie przygotował dwie prezentacje: Ocalili życie dzięki św. Józefowi i Spotkania z Bogiem w KL Dachau³³ oraz wydał drukiem maszynopis wspomnień obozowych autorstwa ks. Leona Poprawy³⁴.

Ks. dr Sławomir Kęszka (Kalisz)